Hər bir insan gün ərzində norma olaraq 7-8 saat yatmalıdır. Biz yatarkən beynimiz gün ərzində sərf etdiyini enerjini toplamaqdan daha çoxunu edir.
Beyin biz yatərkən sözün əsl mənasında öz iş rejimini dəyişir. Bununla beyin gün ərzində normal neyron fəaliyyəti nəticəsində toplanmış biotoksiki metaobilitləri təmizləməyə nail olur. Çox maraqlıdır ki, eyni proses xroniki olaraq yuxudan məhrum qalmış insanların beynində artıq yalnız gecələr yox, bütün gün ərzində baş verməyə başlayır.
Elm adamları uzun müddət az yatmağın nəzərəçarpacaq dərəcədə neyron və sinaptik əlaqənin təmizlənib itməsinə səbəb olduğunu və yuxu rejiminin sonradan normallaşdırılmasının belə bu prosesi geri çevirə bilməyəcəyini kəşf ediblər. İtaliyadakı Marche Politexnik Universitetindən neyroloq Michele Bellesi’nin rəhəbrliyindəki komanda, məməli heyvanların beyninin az yatmağa qarşı verdiyi cavab reaksiyasını incələdi və yaxşı yatmış və yuxusuz qalmış siçovullar arasında bir oxşarlıq tapdı.
Bədənimizin hər yerində olduğu kimi sinir hüceyrələri də daim yenilənirlər. Bu yeniləmə prosesi 2 tip qlial hüceyrə hesabına gedir. Qlial hüceyrələr neyronlar üçün dayaq, müdafiə və qidalanma rolunu oynayır və onları çox zaman sinir sisteminin yapışqanı adlandırırlar.
Bu iki tip hüceyrələrdən biri mikroqlial hüceyrələr, digərləri isə astrositlər adlanırlar. Mikroqlial hüceyrələr yaşlı və tükənmiş hüceyrələri faqositoza uğradaraq beyindən təmizləyirlər. Faqositoz zamanı bu hüceyrələr udulur və məhv edilir. Astrositlər isə sinir əlaqələrinə cavabdehdirlər. Onlar lazımsız əlaqələri və sinapsları qırır və yeni sinir yollarının yaranmasında iştirak edirlər.
Normada bu proseslər biz yatarkən baş verir və beynimizi gün ərzində qazandığımız neyronal aşınmadan, biotoksiki maddələrdən və artıq yüklərdən təmizləyir. Lakin bu prosesin gün boyu, siz yatmadığınız halda da baş verdiyini düşünün. Artıq bu zaman normada bizim xeyrimizə olan proses artıq bizə ziyan vurmağa və yavaş-yavaş beynimizi yeyib ziyan vurmağa başlayır.
Bunun üçün belə bir bənzətmə edə bilərik. Təsəvvür edin bu proses gecə siz yatarkən gəlir və evdəki zibilləri və lazımsız şeyləri aparır tullayır. Lakin insan yuxusuz qalarsa, sanki bu proses artıq günboyu baş verir və evinizə gəlib yalnız zibilləri yox, televizorunuzu, kitablarınızı, soyuducunuzu aparıb tullayır, yəni evə, bizim bənzətməmizə uyğun olaraq isə sizin beyninizə ziyan vurur.
Tədqiqatçılar ilk dəfə sinapsların yuxusuzluqdan dolayı astrositlər tərəfindən məhv ediliyini müşahidə etdiklərini qeyd ediblər. Bunu başa düşə bilmək üçün tədqiqatçılar siçanları 4 qrupa ayırıb, onların beynini tədqiq ediblər:
1-ci qrup: 6-8 saat yatdıqdan sonra oyadılan siçanlar (yaxşı istirahət etmiş)
2-ci qrup: periyodik olaraq öz-özünə oyanan siçanlar
3-cü qrup: yuxusuz qaldıqları müddətə əlavə olaraq 8 saat daha yuxusuz saxlanılan siçanlar (yuxudan məhrum edilən)
4-cü qrup: 5 gün boyunca məcburi olaraq yuxudan məhrum edilən siçanlar (xroniki olaraq yuxudan məhrum edilmişlər)
Tədqiqatçılar bu 4 qrup siçanların beynindəki astrosit fəallığını müqayisə etdilər. Müntəzəm olaraq 6-8 saat yatmış siçanların beynindəki astrositlər sinapsların 5.7 faizində, öz-özünə oyanan siçanlarda isə sinapsların 7.3 faizində aktiv olduğunu müəyyən etdilər. Yuxusuz və xroniki olaraq yuxudan məhrum edilmiş siçanlarda isə fərqli bir şey gördülər, bu siçanlarda astrositlər və mikrqolial hüceyrələr normadan daha çox aktivləşmiş olurlar. Yuxusuz siçanlarda astrositlər sinapsların 8.4, xroniki olaraq yuxudan məhrum edilmiş siçanlar isə sinapsların 13.5 faizində aktiv olurlar.
Tədqiqatçılar New Scientist jurnalına bildiriblər ki, astrositlər tərəfindən yeyilən sinapsların böyük bir qismi köhnə və həddən çox istifadə edilib yararsız hala düşmüş sinapslardır. Yəni bu əslində orqanizm üçün yaxşı bir haldır.Komanda 4 qrup siçanda mikroqlial hüceyrələrin də fəaliyyətinin get-gedə artdığını müşahidə ediblər. Bu çox təhlükləli bir haldır, çünki tənzimlənməyən mikroqlial hüceyrə fəaliyyəti Altsheymer və bir çox neyrodegenerativ xəstəliklərin yaranmasına gətirib çıxa bilər.
Altsheymer xəstəliyindən ölümlərin sayının 1999-dan bu yana 50 % -ə qədər artdığı açıq-aşikar bir gerçəkdir. Bütün bunların əsasında cəmiyyətin sosial təkmilləşməsi və artıq normal yatmamaları durur. Xroniki olaraq uzunmüddətli kəm yatmaq yadınızda saxlayın ki, beyindəki həm astrositləri, həm də mikroqlial hüceyrələri aktivləşdirir və bunlar normadan çox fəallaşarsa, öz normal və sağlam neyron və sinapslarımızı da məhv edər. Buna görə də daim keyfiyyətli və kifayət qədər yatdığınızdan əmin olun, heç nə sağlığınızdan önəmli deyil.
